|
|
|
|
|
|
Meczet to muzułmańska budowla kultowa. W kanonie liturgicznym meczet składa się, z obszernej sali modlitw podzielonej na dwie części (w Polsce - męską i żeńską). Budowla zwykle pokryta jest kopułą, salę modlitw poprzedza dziedziniec otoczony kolumnadą.
Funkcjonowanie meczetów w Bohonikach i Kruszynianach bez wątpienia należy wiązać z osadnictwem tatarskim za Jana III Sobieskiego. Przywilejem królewskim wydanym w Grodnie dnia 12 marca 1679 roku. Z tego też okresu pochodziły zapewne pierwsze budowane tam meczety.
Sejm walny warszawski z roku 1556-1557, oraz sejm lubelski 1569 zezwolił na wznoszenie meczetów za zgodą królewska oraz biskupa danej ziemi. W wieku XVIII konstytucja z roku 1768 zezwoliła swobodnie wznosić świątynie muzułmańskie tak w dobrach prywatnych jak i królewskich:
" (...) Oraz ażeby wolne na swych lokaciach erekcje i konserwacje meczetów bez przeszkód od nikogo mieli, za zgodą wszystkich Stanów teraźniejszym prawem ustanawiamy."
Najstarszą wzmiankę źródłową o meczetach w i Bohonikach, a także o filialnym meczecie w Malawiczach odnajdujemy w wizytacji parafii Sokólskiej z roku 1717. Pierwszy raz notują źródła meczet w Kruszynianach w roku 1829. Nie ulega jednak wątpliwości, że meczet znajdował się tam o wiele wcześniej. Legenda głosi, iż meczet ufundował ostatni z rodu Krzeczkowskich, wiec mogła to być II poł. XVIII wieku. Oba te meczety wybudowane wydają się być kosztem całej społeczności tatarskiej. Brak bowiem jest jakichkolwiek źródeł, aby stwierdzić że pochodziły one z fundacji zamożnych Tatarów lub okolicznej szlachty chrześcijańskiej. Istnieje tylko legenda wiążąca fundacje meczetu kruszyniańskiego z rodem Krzeczkowskich.
Dzięki prowadzonym przez władze zaborcze nakazom sporządzania raportów o stanie świątyń mamy nieco informacji o interesujących nas meczetach. Raport z roku 1854 informuje nas nie tylko o funkcjonowaniu meczetu w Kruszynianach i Bohonikach, lecz i o ilości muzułmanów w miastach gubernianych (tu Sokółka) o ilości duchownych etc. Zmniejszenie ilości wiernych odbiło się zapewne niekorzystnie również na sytuacji meczetów. W roku 1882 gubernator zwrócił się pisemnie z nakazem spisania istniejących meczetów w poszczególnych guberniach. W kolejnej korespondencji pojawiła się wątpliwość dlaczego nie został ujęty w spisie meczet w Kruszynianach i czy on w ogóle funkcjonuje. Być może wiązało się to ze zbyt rzadkim wykorzystywaniem meczetu do celów liturgicznych z powodu małej ilości wiernych. Na temat meczetu w Kruszynianach i ludzi z nim związanych możemy się nieco dowiedzieć ze szczątkowo zachowanych ksiąg metrykalnych. Są to księgi sporządzone na rosyjskim formularzu pisane ręcznie językiem rosyjskim; interesujące jest oznaczenie wszystkich kolumn u góry pismem arabskim. Szczęśliwie meczety w Bohonikach jak i Kruszynianach bez większego uszczerbku przetrwały okres I Wojny Światowej.
Niestety już po drugiej wojnie sytuacja muzułmanów uległa znacznemu pogorszeniu, zmuszani często przez władze sowieckie do opuszczenia swego dotychczasowego miejsca zamieszkania. Granica państwa oddzieliła historyczną grodzieńszczyznę a z nią wiele meczetów. W Polsce znalazły się tylko dwa Bohoniki i Kruszyniany. Stały się te meczety głównymi miejscami spotkań społeczności tatarskiej.
Wraz z rozwojem służb konserwatorskich w Polsce i tworzeniem tzw. rejestru zabytków, oba meczety zakwalifikowane zostały jako obiekty klasy "0" prawnie chronione.
Meczet w Kruszynianach został wpisany do rejestru 3 XI 1960, w Bohonikach 7 XI 1966 roku. Meczet w Bohonikach jak i w Kruszynianach swoja architekturą nie przypominają meczetów z Turcji, czy Zakaukazia. Są to drobne obiekty drewniane wykonane z drewna sosnowego. Oba meczety są konstrukcją słupowo- ramową, wykonane techniką na zrąb z zawęgłowaniem skośnym ściętym do czoła, dzięki czemu możliwe było szalowanie ścian.
Meczet w Bohonikach wzniesiony jest na planie prostokąta o wymiarach 11,49x 8,3 m, o łącznej kubaturze 460,1 m3. Obiekt zamknięty jest dachem brogowym pokrytym gontem. Zwieńczenie stanowi ośmioboczna cebulowato zakończona sygnaturka minaretu z wysuniętym prętem, na którym znajdują się trzy kule zakończony półksiężycem. Okna skrzyniowe zbliżone do kwadratu. Meczet ten posiada jedno wspólne wejście, które usytuowane jest niesymetrycznie. Michrab w formie prostokąta wysuniętego ze ściany południowo- wschodniej na około 1, 5 metra przykryty daszkem dwuspadowym. W czasie działań wojennych została uszkodzona południowo- zachodnia ściana oraz część przedsionka. W czasie wojny w meczecie urządzono szpital polowy, który przyczynił się do znacznej dewastacji obiektu. Pierwszy remont zabezpieczający budowlę przeprowadzono na początku lat 50-tych XX w. W latach 80 XX wieku meczet ten przechodził szereg konserwacji. Meczet wielokrotnie malowany w latach 80 meczet był koloru niebieskiego, obecnie koloru zielonego. Otoczony jest ogrodzeniem wykonanym z siatki ogrodzeniowej w ramach z kątownika, brama półkolista koloru zielonego. Gruntowny remont meczetu wykonany został w latach 1982-85, przez Przedsiębiorstwo Konserwacji Zabytków.
Detal jest bardzo ubogi obecnie nad wejściem wykonany jedynie w drewnie detal arabeski, naroża zaszalowane deską gładko. Brak jest zdjęcia Bohonickiego meczetu z okresu poprzedzającego II wojnę.
Meczet w Kruszynianach jest zbudowany w zupełnie innym "stylu". Wzniesiony jest również na planie prostokąta posiadając wymiary 10x13 m o łącznej kubaturze powierzchni 650 m 3. Posiada już jednak dwa oddzielne wejścia, przykryte blachą. Wejście dla kobiet znajduje się na osi obiektu, wejście dla mężczyzn znajduje się we w bocznej ścianie meczetu. Wejście dla kobiet zwieńczone jest trójkątnym tympanonem, po bokach którego wznoszą się dwie wieże. Przykryty jest dwuspadowym dachem kalenicowym pokrytym gontem. Na kalenicy dachu przesunięta nieco w kierunku michrabu znajduje się trzecia wieżyczka bez okien. Trzy wieże zwieńczone są blaszanymi hełmami z półksiężycem w szczycie. Meczet ten posiada okna zamknięte ostrołukowo. Bardzo interesujące jest wykonanie michrabu; stanowi on wysunięty podobnie jak w Bohonikach prostokąt zakończony jednak ostro z okienkami typu karo, czyli rombowe. W meczecie kruszyniańskim zastosowano w narożach ozdobne poziome boniowanie. Meczet posiada interesujący detal jakim jest kamień znajdujący się w fundamencie po prawej stronie wejścia dla kobiet z wyrytą datą 1846. Z pewnością jest to data remontu meczetu, być może wzmacniany lub wymieniany mógł być wówczas fundament; niestety nie wiemy dokładnie jaki był zakres owego remontu. Kolejne remonty meczetu nastąpiły w roku 1900 odnowiono wnętrze świątyni, 1957 w materiałach konserwatorskich zanotowany jest jako "remont gruntowny", kolejne 1975-76 i ostatni przeprowadzony w latach 1992-93. Wymieniono wówczas m.in. blachy na zwieńczeniu wież, pomalowano go również na kolor zielony.
Meczet otoczony jest kamiennym murem wysokości ok. 60 cm.
Prezentowane meczety wykonywane przez okoliczna ludność często żydowską nie znającą stylu innego niż otaczająca ich architektura. Wznosili więc meczety "podług nieba polskiego" i wzorowali się na tym co obserwowali codziennie. Były to w dużej większości drewniane kościółki stąd wzór Kruszynian z dwiema wieżami i tympanonem obcym dla meczetów; a tak często wykorzystywanym w klasycyzmie lub małe cerkiewki z cebulasto zakończoną kopułą (jak w Bohonikach).
Żałować należy, iż nie dotrwały do naszych czasów wzorem świątyń chrześcijańskich inwentarze wyposażenia, akty fundatorów. Brak bazy źródłowej uniemożliwia nam, historykom ukazanie pełnego obrazu Tatarów w Wielkim Księstwie Litewskim.
autor: Artur Konopacki
|
|
|
|
|
